Қоршаған ортадағы көліктің шектен тыс көптігі денсаулықтан бастап, экономикаға дейінгі түрлі салаға айтарлықтай әсер етеді. Орталық Азияның екі қаласының әкімшілігі бұл мәселені шешуге әр қырынан келіп отыр.
"Жолаушының жолын түсіну"
2024 жылы Бішкек қаласы төңірегіндегі елді мекендерді қосып алу есебінен үш есеге дейін кеңейді. Бұл Қырғызстан астанасына бірқатар қиындық әкелді, соның ішінде ең әуелі көлік мәселесі туды. Жолдағы кептеліс қалыпты жағдайға айналды.
Бішкек мэрі Айбек Жүнүшәлиев 2024 жылдың бірінші жартысында атқарылған жұмыстарды қорытындылай келе, қалада 417 мың көлік құралы тіркелген, аймақтардан келетін көлікті қоса есептегенде олардың саны 700 мыңға дейін жетеді деп мәлімдеді. Ал Бішкек жолдары 350 мың көлікті өткізе алады.
Осыған орай қала басшылығы көшелерді ашу үшін бірқатар шараны қолға алды. Атап айтқанда, қалааралық байланысты қамтамасыз ететін Шығыс және Батыс автовокзалын қаланың сыртына көшірді. Орталық және кейбір оған жақын көшелер кеңейтілді, мектеп оқушылары мен студенттердің оқу кестесіне өзгеріс енгізілді.
Басқа қалалардан астанаға келіп кіретін көліктерден ақы алу, сонымен бірге автокөліктің мемлекеттік нөмірі аяқталатын санға орай аптаның бір күнінде көшеге шығуға тыйым салу талқыға ұсынылды.
Қаланы жоспарлау бойынша кеңесші, Sonun Urban Design директоры Атай Самыйбек мұндай бастамалардан пайда жоқ деп санайды.
"Көп отбасында екіден, кейбірінде үштен көлік бар, олар кезекпен шыға бастайды. Кез келген заңды жазып шығуға болады, маңыздысы – жүзеге асыру. Жеке автокөлікке тәуелділікті шын мәнінде азайту үшін жолаушының А нүктесінен Б нүктесіне баратын жолын түсіну керек, оның өмір сүру жоспарын білу керек. Бізде әзірге кешенді зерттеу жүргізу мәдениеті қалыптаспаған. Қала тұрғындары балаларын қайда қалдырады: жақын жердегі білім беру мекемесіне бара ма, әлде алысқа ма? Жаяу бара ма, әлде көлікпен не таксимен апаруға мәжбүр ме? Міне, осындай қаладағы қозғалыс туралы зерттеу нәтижесінің мәліметтер базасы керек".
Самыйбектің айтуынша, қала басшылары қоғамдық көліктің жұмысын жолға қоюға тырысып жатыр, бірақ ол аздық етеді.
"Жолдағы көлік қаңтаратын орынның бәрін алып тастады, бизнес жаяу трафикке көшіп, біртіндеп бұған бейімделіп, пайдаланушылардың келбеті өзгеріп жатыр. Сондықтан қандай кедергі ойлап тапқанына қарамастан, қала халқының көпшілігі жеке көлікпен немесе таксимен жүргенді дұрыс көреді. Өйткені қоғамдық көліктің қызмет көрсету сапасы әлі де қауіпсіздік стандарттарына сай келмейді, жайлы емес. Бәріміз бірдей кептелісте тұрады екенбіз, онда адам лық толы, ауа жоқ, жазда ыстық, ал қыста тарлық қылатын қоғамдық көлікте тұрғаннан гөрі, кофеңді ішіп, жеке көлікте отырған тиімді емес пе", – деді ол.
Сарапшы Бішкекте автобустар жол апатына жиі түсетінін де еске салды:
"Қоғамдық көлік бағдар бойынша жұмыс істегенде белгілі бір сома жинауы керек, жол апаты кейде осындай талаппен байланысты. Бір бағытқа жүретін көліктер арасында бәсеке туады. Жүргізушілер ақша жинауға мүлдем араласпауы керек, бұл талапты алып тастаған жөн".
Самыйбектің айтуынша, қаладағы мектепке дейінгі мекемелер мен мектептердің бөлінісін реттеу де көкейкесті мәселені шешудің бір тәсілі.
"Бішкектің балалары қаланың бір басында тұрып, екінші басындағы мектепке барып оқып, бір-екі сағат уақытын жолда өткізеді. Осы теңсіздікті реттеген уақытта қаладағы қозғалыс мәселесін де шешуге болады", – деді ол.
Бұл аралықта Бішкек қаласының әкімдігі автобустарда қолма-қол ақша жинау жоспары алып тасталғанын хабарлады, бұған дейін жолаушыдан ақшаны жүргізуші жинайтын. Жол ақысын төлеуді бақылау қоғамдық көлікке орнатылған және орталыққа қосылған жолаушы санын есептеу жүйесі арқылы жүреді. Қала басшысы Жүнүшәлиев бұған қоса ай сайын қоғамдық көлік жүргізушілерінің психикасын тексеріп тұруды ұсынып, тиісті симуляция сынағын тапсыратын компьютер залдары да дайын екенін айтты.
"33 жолайрық салу жоспарланған еді, бірде-бірі жүзеге аспаған"
"Бішкекбассәулет" басшысының орынбасары Азирет Акимов Азаттыққа берген сұхбатында әкімдік қаладағы қозғалыс мәселесін зерттеп, соған орай барлық министрлік пен мекемені оңтүстік жаққа қарай көшіргенін айтты: енді шенеуніктер президент әкімшілігінің іргесінде отырады.
"Жұрт тұрғылықты тұрып жатқан ауданынан қала орталығына не үшін келеді? Әлеуметтік нысандар жеткіліксіз, басқа да қызмет түрлері қажет, бос уақытын өткізуге жағдай жоқ. Бұның бәрі бір-бірімен байланысты, көпқырлы мәселе", – деді Акимов те сарапшылар сөзін қостап.
Ол Бішкектегі жағдайды сараптау және қаланың 2050 жылға дейінгі даму тұжырымдамасын жасау үшін шақырылған жапонның Nikken Sekkei компаниясы жұмыстың бірінші кезеңін аяқтағанын айтты.
Акимовтің сөзінше, компания Бішкектің 2025 жылға дейінгі бас жоспарының орындалу барысын зерттеп, пайызбен есептеп шығарған:
"Көлік инфрақұрылымын жасау бойынша жүзеге асу деңгейі өте төмен, шамамен 15-20 пайыз мөлшерінде. Мысалы, құжат бойынша көпдеңгейлі 33 жолайрық салынады деп жоспарланған еді, олардың бірде-бірі жүзеге аспаған. Бірақ келесі жылы бес жолайрық салуды жоспарлап отырмыз, оның үшеуі "Манас" әуежайы мен президент әкімшілігінің жаңа ғимаратын байланыстыратындай етіп салынады.
Nikken Sekkei жүк таситын теміржол көлігін де қала сыртына шығаруды ұсынып отыр, ал жолаушы тасымалын қалада қалдырып қана қоймай, жетілдіріп, жылдамдығын да арттыру керек дейді. Себебі Бішкекке күнделікті жұмысқа, оқуға, әлеуметтік қызмет түрлерін алуға келетіндер көп. Бұл да кептеліс пайда болуына әсер етеді".
Акимов жеңіл рельсті көлік желісін салу жайлы да ұсыныс болғанын, екінші кезеңде соның сызбасы дайындалатынын айтты. Қаланың қай бөлігінде болатыны анықталып та қойған:
"Автокөліктің көзін құрту керек деп үзілді-кесілді айтқым келмейді, бірақ халық біртіндеп көліктен бас тартуға мәжбүр болады. 2050 жылға дейінгі тұжырымдамада қозғалыстың бес-алты түрі бар, метродан басқа көлік түрінің бәрі қамтылған. Автокөлікпен жүру мүмкін емес немесе тиімсіз болатындай жағдай тудыру керек".
"Кептеліс мәселесін ыңғайлы автокөлікке көшу арқылы шешкен бірде-бір қала жоқ"
Қараша айының басында Қырғыз Республикасы Сауда-өнеркәсіп палатасының президенті Темір Сариев Бішкекте автокөлік санын азайту қажеттігін айтып, Алматыға шетелден шақырылған урбан маман қала жолдарын тарылтып, кейбірін тіпті жауып тастағанын мысалға келтірді.
"Шетелдік маман қалада автокөлік иелеріне неғұрлым қолайсыз жағдай тудыру керек, себебі қала жаяу жүргіншілер мен азаматтарға арналған деген идея айтыпты", – деді Сариев.
Дат сәулетшісі Ян Гейл 2015 жылы расында да Алматыға "қала көлікке емес, адамға арналған" деген тұжырымдама ұсынып, жаяу және велосипедпен жүруге ыңғайластырылған орта қалыптастыру жобасын жасаған. Соған қарамастан, Алматы қазір де жолдағы кептелістен құтыла алмай отыр. Күзде және қыста жағдай мүлде қиындайды.
Urban Forum Kazakhstan өкілі Диас Маратұлы жағдайды жақсартуды "адамдардың жүріп-тұру мәселесін шешуден бастау керек" деп санайды.
"Бізде автокөлікті өте көп жағдайда қажет болмаса да пайдаланады, мысалы: жалғыз адам 4-5 орындық машинамен жұмысына барып келеді. Жеке көлік көшеге де, тұраққа да салмақ салады. Автокөлік саны бізден әлдеқайда көп Еуропа елдерінде көлікті сирек пайдаланады, мысалы, топ болып қала сыртына шыққанда немесе азық-түлік алуға барғанда мінеді. Ал күнделікті барып келетін жерге қоғамдық көлік немесе велосипед, самокат, мопед сияқты жеке қозғалыс құралдарын (ЖҚҚ) пайдаланады. Біз де осыған келуіміз керек.
Қаладағы көліктің саны емес, оны қаншалықты жиі пайдаланатыны маңызды. Теория жүзінде адам күн сайын немен жүретінін жылдамдық, баға және жайлылық/қауіпсіздік сияқты үш көрсеткішке сүйене отырып таңдайды. Біз бұл факторларды басқара аламыз. Егер адам баратын жеріне жеке автокөліктен гөрі қоғамдық көлікпен немесе ЖҚҚ-мен тез жететін болса, аса жайлы болмаса да, сонымен баруды жөн көреді".
Сарапшы жеке көлікпен жүруді қиындату тәсілінің бірі – тұрақ бағасын қымбаттату және белгілі бір аймақтарға кіргені үшін ақы алу деп есептейді.
"Бізде автотұрақ бағасы өте арзан, шамамен сағатына 100-150 теңге (шамамен 0,20-0,30 доллар – ред.). Автотұрақты шексіз пайдалануға мүмкіндік беретін абонементтер де бар. Негізі керісінше болуы керек. Тұрақ бағасы шартты түрде бес есе қымбат болса және абонемент болмаса, көлік қоятын жер айдалада болса немесе қоятын жер болмаса, жұрт жеке автокөлікті тастайды. Әлемде кептеліс мәселесін ыңғайлы автокөлікке көшу арқылы шешкен бірде-бір қала жоқ", – деді Диас Маратұлы.
"Бар троллейбустың көзін құрту – қылмыс"
2018 жылы Алматыда үлкен айналма автокөлік жолының (ҮАААЖ) құрылысы басталған. 65 шақырымға созылған үлкен әрі көп жолағы бар автокөлік жолы 2023 жылы маусымда пайдалануға берілді. Жолайрығы көп және көлік ағынын қала сыртына қарай бағыттайтын бұл жол қаладағы көлік қозғалысын біршама жеңілдетеді деді билік өкілдері.
2024 жылдың қазан айында Алматы қаласының әкімі Ерболат Досаев "көлік қаңқасының бас жоспары" бекітілгенін, онда метро, LRT (light rail transport, жеңіл рельсті көлік – ред.) сияқты қоғамдық көлікті дамытуға және автобусқа жеке жолақ арнауға басымдық берілетінін мәлімдеді. Әкімнің айтуынша, "негізгі қаржы құю мен ірі жобалар құрылысы" келесі жылы басталмақ.
Биылғы қараша айының басындағы мәлімет бойынша, Алматы көшесіне күн сайын 700 мыңнан астам көлік шығады. Ушығып келе жатқан кептеліс мәселесін шешу үшін қаладан шығатын және әрі қарай Бішкекке апаратын тас жолды кеңейту мәселесі қаралып жатыр.
Қала қозғалысы саласындағы жергілікті сарапшы Елена Ерзакович ұзақ мерзім тұрғысынан алғанда бұл әдіс нәтиже бермейді деген пікірде.
"Жаңадан жолайрық салу немесе көшелерді кеңейте беру мүмкін емес екенін әрі оған жер де жетпейтінін бәрі түсінеді. Қоғамдық көліктің сапасына, уақытында жүруіне және саны көп болуына назар аударған жөн. Қаладағы ең негізгі даңғыл саналатын Әл-Фараби бойында автобусқа арналған жолақ жасауды неше жылдан бері талқылап келе жатырмыз. Бұл көшемен күн сайын ондаған мың көлік жүреді. Неше түрлі идея айтылды, жобалар да көп болды, бұл жолақ қоғамдық көлікке, жедел жәрдем мен өрт сөндіру көлігіне керек екені талай рет талқыланды да. Алайда, күні кеше ғана әкімдік таяу арада BRT (bus rapid transit, жылдам жүретін автобус – ред.) желісін салуға көңіл бөліп отырмыз деп мәлімдеді. Мұндай жоба қомақты инвестицияны талап етеді. Қазір автобусқа арналған жолақ жасап, кейін оны BRT жүйесіне қайта бейімдеуге ешқандай кедергі жоқ. Бұған миллиардтаған ақша керек емес, саяси ерік-жігер болса жеткілікті".
Ерзакович Қазақстанның және Орталық Азияның басқа да елдерінің басшылары экологиялық санаты төмен автокөліктерге шектеу қойып, көлік паркін жаңартса дейді:
"Қазіргі жүрген автокөліктердің үштен екісі көшеге мүлдем шықпауы керек, біз автокөліктердің экологиялық санатына қатысты талаптарды мүлдем орындап отырған жоқпыз", – деді Ерзакович.
Сарапшы Орталық Азия елдерінде жол апаты жиі болатынына да назар аудартады. Ондай апаттарға негізінен жылдамдықты шектен тыс асыру және жол бойында жарықтың жеткілікті болмауы себеп.
"Адамдардың көруіне, жаяу кісі мен көлік ағынын бөлуге барынша жақсы жағдай жасауға көңіл бөлген дұрыс. Әйтсе де, бұл жалғыз ғана ішкі істер министрлігінің міндеті емес, қала әкімдігі, инженерлер болып бірлесе шешетін мәселе", – деді маман.
Сөз соңында Ерзакович қазан айында Бішкекте өткен Urban forum-ға қатысқанын, сол жерде қырғыз елінің астанасындағы троллейбус желісін жою мәселесі көтерілгенін де айтты.
"Бұл мен үшін жаға ұстайтын жағдай болды, себебі троллейбус энергетикалық тиімділігі жағынан да, экология тұрғысынан да мейлінше тартымды көлік түріне жатады. Троллейбус бар жерде оның көзін құртуды қылмыс деп санаймын. Бішкек әкімдігі оларды электобустармен алмастыратынын айтты. Бірақ, операциялық тұрғыдан толыққанды жаңа электр көліктері жобасынан гөрі әлдеқайда аз ақша жұмсалатын троллейбус желісін құртудың не қажеті бар? Нарықта автономды жүретін троллейбус көп, олардың электробустан дым айырмасы жоқ әрі қосымша ауыр қуаттағыш қоюды да қажет етпейді", – деді Ерзакович.
Айыппұл мөлшерін көбейту тәрбие жағынан тиімді тәсіл ме?
2024 жылдың басында Бішкек басшылары кептелістен құтылуға "ақылды" бағдаршамдар көмектесе алады деп мәлімдеді, мұндай құрылғы жолдағы көлік ағынын саралап, өздігінен реттейді десті.
Қыркүйек айынан бастап қаладағы бүкіл бағдаршам жол-көлік инфрақұрылымы мемлекеттік кәсіпорнына берілді, мекеме директоры Ильич Эшимкановтың айтуынша, жол қозғалысын басқарудың автоматтандырылған жүйесі әлі іске қосылмаған.
"Бағдаршамдардың алгоритмін қайта баптамас бұрын дрон ұшырып, бірнеше сағат бойы үздіксіз түсірілім жасап, содан кейін талдап көрмекшіміз. Бұл бізге кептеліс негізінен қай уақыт аралығында және қай көшелерде болатынын түсінуге мүмкіндік береді. Көлік ағынын есептеу жүйесі қажет пе, қажет емес пе, соны анықтауымыз керек.
Бағдаршамдардан бөлек, орталық көше бойына ережені бұзып қойып кеткен көліктерді ол жерден әкетеміз. Қазір бізде 16 эвакуатор бар, оның алтауын жалға алып отырмыз. Олардың бәріне GPS трекер қойылған, экипаж жұмысын онлайн бақылап отыруға мүмкіндік бар. Бағдарлама жүргізушілердің қандай жылдамдықпен кетіп бара жатқанын да көрсетеді. Сағатына 70 шақырым жылдамдықпен жүруге рұқсат етіледі, бұл тәртіпті бұзған бірнеше жағдайда ескерту жасадық".
Мекеме қосымша эвакуаторлар сатып алуды және экипажды кеудеге ілінетін бейнекамерамен жабдықтауды жоспарлап отыр. Бейнекамера дау туған жағдайда айғақ ретінде ұсыну үшін қажет:
"Автопаркті толықтыру үшін лизинг немесе грант алу сияқты түрлі жолды қарастырып жатырмыз. Бұрын рұқсат етілмеген жерге қаңтарылған көлік иесіне 1300 сом айыппұл салынатын, бірақ біз жанармай мен қосалқы бөлшектер бағасын, жұмысшылар еңбегін ескере отырып қайта есептеп, айыппұл мөлшерін арттыру керек деген қорытындыға келдік. Сөйтіп 20 қарашадан бастап айыппұл 2000 сомға жетті. Бір жағынан мұның тәрбиелік әсері де болар деген үмітпен де осындай қадамға барып отырмыз. Бір айда автокөлігін 3-4 рет эвакуаторға тиеп әкеткен жағдайлар бар, бірақ олар айыппұл төлейді де, қайтадан рұқсат етілмеген жерге қойып кетеді".
Бішкек тұрғындары көлікті эвакуаторға тиеп әкету қызметінің талпынысын әрқилы бағалайды.
Эшимканов мұндай шараға көңілі толмайтын жүргізушілер ашуға басып, тұрақ болмағандықтан көлік қоятын орын жоқ деп дауласатынын жоққа шығармайды. Әйтсе де, бұл мәселеге біздің қатысымыз жоқ дейді.
Бішкекте көлік тұрақтары аз екенін өткен аптаның аяғында Қырғызстанның ұлттық қауіпсіздік жөніндегі мемлекеттік комитетінің басшысы Камчыбек Ташиев те айтты. Нақтырақ айтқанда, ол қала мэрі Жүнүшәлиевке жерасты көлік тұрағын салмайтын болса, астанада жаңа ғимараттар салуға рұқсат бермеуді тапсырды.
Қала басшылары таяуда Бішкекте көпқабатты тұрақ салуға 40 учаске бөлуге уәде берді.
Азаттықтың Қырғыз қызметінің журналисі Наргзиа Осмонованың мақаласына Қазақ қызметінен Бағдат Асылбек те атсалысты.
